در بررسی و تحقیقاتی که توسط پژوهندگان و سیاحان پیرامون بافت قدیمی ش هرها، بناهای تاریخی و محوطه های باستانی صورت گرفته است، معمولاً نظر آنها بیشتر به بناهای مذهبی چون مساجد، مدارس، بقاع متبرکه و یا کاخها ، سنگ نبشت هها و حجاریهای کهن و نظایر آنها معطوف شده و به عناصر معماری دیگر مورد نیاز مردم ، کمتر توجه گشته است . هنوز بناهای بزرگ و زیبائی ، غریبانه در گوشه و کنار این خطه پهنا ور و به خصوص در پهن دشت کویر برپا ایستاده اند که سالیان سال، در برابر مرور زمان و سوانح طبیعی چون باد و باران و زلزله مقاومت کرده و امروز موجب تحسین و شگفتی معماران و علاق همندان به میراث فرهنگی گشت هاند.

 معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر

Ice House Architecture,Masterpiece of KAVIR

چکیده مقاله معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر

در بررسی و تحقیقاتی که توسط پژوهندگان و سیاحان پیرامون بافت قدیمی شهرها، بناهای تاریخی و محوطه های باستانی صورت گرفته است،
معمولاً نظر آنها بیشتر به بناهای مذهبی چون مساجد، مدارس، بقاع متبرکه و یا کاخها ، سنگ نبشت هها و حجاریهای کهن و نظایر آنها معطوف شده و به
عناصر معماری دیگر مورد نیاز مردم ، کمتر توجه گشته است . هنوز بناهای بزرگ و زیبائی ، غریبانه در گوشه و کنار این خطه پهنا ور و به خصوص در پهن
دشت کویر برپا ایستاده اند که سالیان سال، در برابر مرور زمان و سوانح طبیعی چون باد و باران و زلزله مقاومت کرده و امروز موجب تحسین و شگفتی
معماران و علاق همندان به میراث فرهنگی گشت هاند.
بنای یخچالهای قدیمی ، غریب ترین عناصر معماری هستند که نه تنها مورد بی مهری قرارگرفته، بلکه تقریباً به بوته فراموشی سپرده شده اند. در
وجود یخچالها و تولیداتش که در قلب تابستانهای داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه ها می کشاند، رمز و رازی وجود دارد که حکایت از
معجز ه فروتنانه خشت خام و دس تهای پرتوان معمار فرزان های م یکند که به عشق خدمت به خلق، خشت بر خشت نهاده است.
در سرتاسر خطه ایران زمین و به خصوص در مناطق گرم و خشک که دارای تابستانهای طاقت فرسا می باشند، یخ همواره از ضروریات مردم به
شمار می رفته که علاوه بر خنک نمودن آب شرب، برای حفظ خوراکی ها نیز مورد استفاده قرار می گرفته است . برخلاف آب انبارها و برک ه های عمومی
آب آشامیدنی در شهرها و روستاها که احداث آنها از مبانی خیرات محسوب می شده و ساختمان و آبش وقف بوده، یخچالها منابع درآمد زیادی برای
صاحبانش به شمار می رفته اند.
از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی در دست نیست . هر چند در متون تاریخی و داستانها و اشعار قبل از دوره صفوی،
سیاح فرانسوی « شاردن » استفاده از یخ به وفور یافت می شود؛ اما از نحوه تولید آن سخنی به میان نیامده است . قدیمی ترین مدارک ، مربوط به سفرنامه
دوره صفوی م ی باشد. شاردن در سال ۱۰۷۶ هجری، در این سفرنامه به طرز تهیه یخ در یخچالهای شهر اصفهان پرداخته است . تصویری بدون شرح نیز
از نمای عمومی شهر کاشان و یک یخچال قدیمی در این سفرنامه موجود است.
معماری یخچالها و فن ساختمانی آنها به گونه ای است که دقت و نکته سنجی معماران ای ن واحدها را به نکات عمده مهمی چون عای ق کاری
بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ می رساند. یخچالها متشکل از سه بخش م ی باشند: دیوار طویل سایه
انداز، حوضچه های تولید یخ و مخزن یخ.
مخازن یخ نیز خود به دو گون هاند:
الف) مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش بارک مخروطی.
ب) مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز.

معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر

مقدمه
شرایط متنوع اقلیمی سرزمین ایران، موجب شده اقوام گوناگونی که در این آب و خاک زیسته اند، برای بهر ه وری از
امکانات و مقابله با شرایط متغیر و بیشتر نامساعد اقلیمی ، تدابیری بیاندیشند که قابل توجه و تأمل است . صاحب نظران
دانشمند اتریشی، ایران با قرار گرفتن در عرض ،« کوپن » دیدگاههای مخت لفی درباره تقسی م بندی اقلیمی دارن د . بر اساس نظریه
قرار گرفته است . بر اساس تقسیمات اقلیمی، در ایران ۴ اقلیم وجود دار د : « گرم » جغرافیایی ۲۶ تا ۴۲ درجه شمالی در منطقه
معتدل و مرطو ب (سواحل جنوبی دریای خزر )، سرد و مرطوب (مناطق کوهستانی غرب کشور )، گرم و خشک (فلات مرکزی شامل
دو قسمت بیابانی و نیمه بیابان ی )، و گرم و مرطوب (سواحل جنوبی ایرا ن ). اقلیم مناطق سواحل جنوبی دریای خزر و مناطق
کوهستانی غرب، شرایط مساعدتری برای زیست در مقایسه با فلات مرکزی ایران و سواحل جنوبی ایرا ن دارند . کمبود آب،
توسعه روز افزون کویر، وزش بادهای ۱۲۰ روزه در فلات مرکزی، کمبود آب شیرین، گرمای طاقت فرسا و شرجی تابستان در
سواحل دریای خلیج فارس و عمان از جمله مشکلات عمده این مناطق هستند . ساکنان این سرزمی ن ها از دیرباز برای مساعد
کردن شرایط خود و مقابله با شرایط نامساعد اقلیمی، و نیز برای حداکثر استفاده از امکانات طبیعی برای مقابله با این مشکلات، از
تمهیدات خاصی بعهده گرفته اند که مبتنی بر بهر هوری از امکانات موجود در محیط بوده است.
سه عنصر باد، خاک و آب، نقش تعیین کننده ای در ساختار معماری ایران داشت ه اند. در این مقاله سعی بر این است که به
« یخچال » ، بررسی فنون سنتی ایرانیان برای بهر ه برداری از ۲ عنصر آب و باد در قالب ساختار یکی از کالبدهای معماری ایرانی
پرداخته شود: بناهایی که در مقایسه با بناهای مذهبی چون مساجد، مدارس و بقاع متبرکه، و یا کاخها و بازارها و سنگ نبشت هها و
… کمتر مورد نظر قرار گرفته و در مقایسه با دیگر عناص ر معماری مورد نیاز مردم مورد ب ی مهری واقع گشت ه اند. هنوز یخچالهایی
هر چند اندک، با بزرگی و عظمت خود، غریبانه، در گوشه و کنار این خطه پهناور به خصوص در پهن دشت کویر بر پا ایستاده اند
که سالیان سال در برابر مرور زمان و سوانح طبیعی چون باد و باران و زلزله مقا ومت کرده و امروز موجب تحسین و شگ فتی
معماران و علاقه مندان به میراث فرهنگی گشت هاند.
در سراسر خطه ایران زمین عم و ماً و در مناطق گرم و خشک، خصوصاً، که دارای تابستانهای داغ با گرمای طاقت فر سا
می باشند، یخ همواره از ضروریات مردم به شمار می رفته که علاوه بر خنک نمودن آب شرب ، برای حفظ خوراکی ها نیز مورد
استفاده قرار می گرفته است.
بر خلاف آب انبارها در شهرها و روستاها که احداث آنها از مبانی خی رات و مبرات محسوب می شد و ساختمان و آب آن
وقف بوده، یخچالها منبع درآمد زیادی برای صاحبانشان به شمار می رفته است و ساخت یخچال از طرف متمکنین مرسوم بوده
است.

تاریخچه معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر

هر چند در متون قدیمی، شرح وقایع تاریخی و داستانها و حتی اشعار قبل از دوره صفوی، استفاده از یخ به وفور دیده
می شود، اما از نحوه تولی د آن سخنی به میان نیامده است و بنابراین از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفوی اطلاعاتی در دست
نیست.
سیاح فرانسوی، در سال ۱۰۷۶ هجری است که دور نمایی از شهر کاشان ،« شاردن » قدیمی ترین این مدارک متعلق به
( را به تصویر کشیده و یخچالهای این شهر را در بیرون از قلعه و برج و باروی شهر نشان داده است.

ادامه معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر با عضویت و دانلود

مطالعه بیشتر