شاعر حماسه‌سرای ایرانی و گویندهٔ شاهنامهٔ فردوسی است که مشهورترین اثر حماسی فارسی است و طولانی‌ترین منظومه به زبان فارسی تا زمان خود بوده است. او را از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌گو دانسته‌اند.

زندگی نامه حکیم ابوالقاسم فردوسی

حکیم ابوالقاسم حسن بن علی طوسی معروف به فردوسی

حکیم ابوالقاسم فردوسی: حماسه‌سرای بزرگ ایران

این تحقیق دانش آموزی به بررسی جامع زندگی، آثار، و تأثیر حکیم ابوالقاسم حسن بن علی طوسی، معروف به فردوسی (حدود ۳۲۹ تا حدود ۴۱۰ هجری قمری)، بزرگ‌ترین شاعر حماسه‌سرای ایران و سراینده شاهنامه، می‌پردازد. شاهنامه، مشهورترین و طولانی‌ترین منظومه حماسی به زبان فارسی، نقش بی‌بدیلی در حفظ زبان و هویت ایرانی ایفا کرده است.

۱. چکیده مقاله:

حکیم ابوالقاسم حسن بن علی طوسی، مشهور به فردوسی (حدود ۳۲۹ تا حدود ۴۱۰ هجری قمری)، شاعر حماسه‌سرای برجسته ایرانی و خالق شاهنامه، مهم‌ترین اثر حماسی و طولانی‌ترین منظومه فارسی است. زندگی او آمیخته با افسانه‌های فراوانی است، عمدتاً به دلیل عدم حمایت دربار و محبوبیتش میان مردم. فردوسی حدود سال ۳۲۹ هجری قمری در روستای باژ طوس متولد شد و از خاندانی دهقان (ثروتمند) بود. او تحصیلات مناسبی داشت و به فارسی، عربی، و پهلوی مسلط بود. سرودن شاهنامه، که بر اساس شاهنامه ابومنصوری بود، حدود ۱۵ سال به طول انجامید و اولین نسخه آن در سال ۳۸۴ هجری قمری به پایان رسید. نسخه دوم، شامل حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار بیت، در سال ۴۰۰ هجری قمری به سلطان محمود غزنوی تقدیم شد، اما مورد بی‌توجهی قرار گرفت. فردوسی در حدود ۸۰ سالگی درگذشت و به دلیل مخالفت متعصبان، در باغ شخصی خود در طوس دفن شد. آرامگاه او چندین بار ویران و بازسازی شده است. بسیاری از داستان‌های رایج درباره او افسانه هستند. تنها اثر مسلم او خود شاهنامه است، هرچند هجونامه‌ای منسوب به او علیه سلطان محمود نیز مطرح شده است. شاهنامه از همان ابتدا با مخالفت‌هایی روبرو شد، اما به تدریج مورد توجه قرار گرفت و در دوره‌های مختلف، به‌ویژه صفویه، ارج و قرب یافت. پژوهش‌های فراوانی درباره فردوسی و شاهنامه انجام شده و آرامگاه او در سال ۱۳۱۳ شمسی افتتاح و در ۱۳۴۷ بازسازی و گسترش یافت.

زندگی فردوسی

زندگی فردوسی آمیخته با افسانه‌های فراوان است، که دلایل آن را می‌توان در عدم حمایت دربار (به دلیل شیعه بودن فردوسی) و نیز محبوبیت اشعارش در میان مردم عادی جستجو کرد که منجر به ساخته شدن داستان‌هایی توسط شاهنامه‌خوانان برای پاسخ به کنجکاوی مردم درباره زندگی او شده است.

• تولد: فردوسی حدود سال ۳۲۹ هجری قمری در روستای باژ در نزدیکی طوس خراسان متولد شد. این تاریخ بر اساس تحلیل بیتی از شاهنامه که به سن ۵۸ سالگی او در زمان به قدرت رسیدن سلطان محمود غزنوی (۳۸۷ هجری قمری) اشاره دارد، استنباط شده است. نظامی عروضی، اولین کسی که درباره فردوسی نوشت، محل تولد او را ده “باز” (معرب پاژ) ذکر کرده است. روستای پاژ امروزه در ۱۵ کیلومتری شمال مشهد واقع است.
• نام و نسب: نام او در منابع قدیمی‌تر “حسن” و نام پدرش “علی” ذکر شده است. محمدامین ریاحی، فردوسی‌شناس معاصر، نام “حسن بن علی” را به دلیل شیعه بودن فردوسی تأیید کرده است.
• کودکی و تحصیل: پدر فردوسی دهقان بود که در آن زمان به معنای ایرانی‌تبار و نیز صاحب ده بوده است. این نشان می‌دهد که خانواده فردوسی از تمکن مالی نسبی برخوردار بوده و او نیز تحصیلات مناسبی داشته است. فردوسی علاوه بر فارسی دری، به زبان‌های عربی و پهلوی آشنایی داشت و ظاهراً با فلسفه یونانی نیز آشنا بوده است.

جوانی و شاعری

دوران کودکی و جوانی فردوسی در زمان سامانیان بود، که حامیان مهم ادبیات فارسی بودند. با وجود اینکه سرودن شاهنامه بر اساس شاهنامه ابومنصوری از حدود چهل سالگی فردوسی آغاز شد، محققان معتقدند که او در دوران جوانی نیز شعر می‌گفته و احتمالاً بخش‌هایی از شاهنامه را بر اساس داستان‌های اساطیری شفاهی شروع کرده است. داستان‌هایی مانند بیژن و منیژه، رستم و اسفندیار، رستم و سهراب، اکوان دیو، و سیاوش از جمله این بخش‌ها هستند. پس از اطلاع از مرگ دقیقی و ناتمام ماندن گشتاسب‌نامه، فردوسی به وجود شاهنامه ابومنصوری (به نثر) پی برد و به دنبال آن برای یافتن کتاب و به نظم درآوردن بقیه آن، به بخارا (پایتخت سامانیان) رفت. او کتاب را در بخارا نیافت، اما پس از بازگشت به طوس، امیرک منصور (که از دوستان فردوسی و فرزند کسی بود که شاهنامه ابومنصوری به دستور او جمع‌آوری شده بود) این کتاب را در اختیار فردوسی قرار داد و از او حمایت کرد.

سرودن شاهنامه

• اولین تدوین: فردوسی حدود پانزده سال بر اساس شاهنامه ابومنصوری کار کرد و اولین تدوین آن را در سال ۳۸۴ قمری به پایان رساند. او ابتدا آن را مخفی نگه داشت، زیرا هیچ پادشاهی را شایسته تقدیم کتابش نمی‌دید و در این مدت بخش‌های دیگری نیز به آن افزود.
• تقدیم به سلطان محمود: حدود ده سال بعد (در حدود ۳۹۴ هجری قمری و در سن شصت و پنج سالگی)، فردوسی که فقیر شده بود و فرزندش را نیز از دست داده بود، تصمیم گرفت کتابش را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کند. از این رو، تدوین جدیدی از شاهنامه را آغاز کرد و مدح سلطان محمود و اطرافیانش را جایگزین اشارات به حامیان قبلی خود کرد. این تدوین دوم، شامل پنجاه تا شصت هزار بیت، در سال ۴۰۰ هجری قمری به پایان رسید و در شش یا هفت جلد برای سلطان محمود فرستاده شد.
• بی‌توجهی سلطان محمود و افزوده‌های پایانی: به گفته خود فردوسی، سلطان محمود حتی به شاهنامه نگاه هم نکرد و پاداش مورد انتظار فردوسی را نفرستاد. فردوسی تا پایان عمر، بخش‌های دیگری نیز به شاهنامه اضافه کرد که عمدتاً شامل اظهار ناامیدی و امید به بخشش از سوی اطرافیان سلطان محمود بود. آخرین اشارات او به سن خود، حدود هشتاد سالگی بوده است.

مرگ و آرامگاه

• سال مرگ: اولین منبعی که به سال مرگ فردوسی اشاره کرده، مقدمه بایسنغری (که امروز نامعتبر است) است و آن را سال ۴۱۶ هجری قمری ذکر کرده است. اما محمدامین ریاحی با توجه به اشارات فردوسی به سن و ناتوانی خود، نتیجه گرفته که فردوسی حتماً قبل از سال ۴۱۱ هجری قمری درگذشته است.
• محل دفن: پس از مرگ، جنازه فردوسی اجازه دفن در گورستان مسلمانان را نیافت و در باغ خود وی یا دخترش در طوس دفن شد. منابع مختلف علت این امر را مخالفت یکی از دانشمندان متعصب طوس دانسته‌اند.
• وضعیت آرامگاه: آرامگاه فردوسی پس از دفن، چندین بار ویران و بازسازی شده است. در سال ۱۳۰۲ قمری (حدود ۱۲۶۴ شمسی)، با دستور والی خراسان، محل آرامگاه تعیین و ساختمانی آجری در آنجا ساخته شد. پس از تخریب تدریجی آن، انجمن آثار ملی با جمع‌آوری اعانه از مردم، متولی تجدید بنای آرامگاه شد. این آرامگاه در سال ۱۳۱۳ شمسی همزمان با جشن هزاره فردوسی افتتاح شد. به دلیل نشست، در سال ۱۳۴۳ مجدداً تخریب و بازسازی شد و این کار در سال ۱۳۴۷ شمسی به پایان رسید. مکان دقیق مدفن با کاوش در باغی در طوس کشف شد و نقشه بنای جدید به اصرار انجمن، شبیه آرامگاه کوروش توسط «آندره گدار» و «پروفسور هرتسفلد» طراحی شد.

افسانه‌های درباره فردوسی

مقاله به افسانه‌های فراوانی که درباره فردوسی و شاهنامه وجود دارد، اشاره می‌کند. این افسانه‌ها عمدتاً ناشی از اشتیاق مردم و خیال‌پردازی نقالان هستند و بسیاری از آن‌ها با شواهد تاریخی یا اشعار شاهنامه قابل رد شدن هستند. برخی از این افسانه‌ها عبارتند از:

• قصه آمدن منبع پهلوی شاهنامه به ایران
• قصه راه یافتن فردوسی به دربار سلطان محمود
• مسابقه بدیهه‌سرایی فردوسی با عنصری، فرخی، و عسجدی
• قصه‌های سفر فردوسی به غزنه یا فرار او پس از نوشتن هجونامه
• قصه اهدا کردن شاهنامه برای تهیه جهیزیه دخترش
• قصه فرستادن صله نقره به جای طلا و بخشیدن آن به فقاع‌فروش و حمامی توسط فردوسی

آثار فردوسی

• اثر مسلم: تنها اثری که ثابت شده است متعلق به فردوسی است، متن خود شاهنامه است (منهای بیت‌هایی که او به دقیقی نسبت داده است).
• آثار منسوب: آثار دیگری مانند چند قطعه، رباعی، قصیده، و غزل به فردوسی نسبت داده شده‌اند، اما محققان در صحت انتساب آن‌ها تردید جدی دارند. مثنوی یوسف و زلیخا که در مقدمه بایسنغری به فردوسی نسبت داده شده، توسط بسیاری رد شده و گوینده آن “شمسی” نامیرا شناخته شده است. گرشاسب‌نامه نیز اثری از اسدی طوسی است و نه فردوسی.
• هجونامه: وجود “هجونامه‌ای” علیه سلطان محمود (به روایت نظامی عروضی) مورد بحث است. برخی محققان وجود آن را رد و برخی تأیید کرده‌اند. حتی معروف‌ترین بیت منسوب به فردوسی: “بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی” نیز ممکن است از خود او نباشد و منشأ آن مشخص نیست.

دوست‌داران و مخالفان فردوسی

• مخالفان: از همان سال‌های آغازین پس از مرگ فردوسی، مخالفت با شاهنامه آغاز شد، عمدتاً به دلیل سیاست‌های ضد ایرانی دربار بنی‌عباس و مدارس نظامیه. سلطان محمود نیز مجدالدوله دیلمی را به خاطر خواندن شاهنامه سرزنش کرده است. نویسندگانی مانند عبدالجلیل رازی قزوینی (شیعه) و عطار نیشابوری، شاهنامه را “مدح گبرکان” و خواندن آن را “بدعت و ضلالت” دانسته‌اند. شاعرانی چون فرخی سیستانی، معزی نیشابوری، و انوری نیز شاهنامه را “دروغ”، “ناقص”، یا “بی‌ارزش” خوانده‌اند.
• دوست‌داران: با وجود بایکوت و عدم ذکر نام فردوسی در بسیاری از منابع، در مناطقی که نفوذ عباسیان کمتر بود (از شبه‌قاره هند تا سیستان، آذربایجان، اران، و آسیای صغیر)، کسانی از فردوسی یاد کرده و او را ستوده‌اند. مسعود سعد سلمان گزیده‌ای از شاهنامه تهیه کرد و نظامی عروضی در قرن ششم اولین شرح حال موجود از فردوسی را در چهار مقاله نوشت. پس از حمله مغول و انقراض عباسیان، توجه به شاهنامه در محافل رسمی نیز افزایش یافت. حمدالله مستوفی تصحیحی از شاهنامه ارائه کرد و در دوران تیموریان، به دستور بایسنغر میرزا، نسخه مصوری از شاهنامه تهیه شد.
• صفویان و دوران معاصر: صفویان به دلیل شیعه و ایرانی بودن، توجه خاصی به فردوسی داشتند که تا به امروز نیز ادامه دارد. پس از انقلاب ایران در ۱۳۵۷، برخی انقلابیان به دلیل “شاه‌دوست” بودن فردوسی یا “ستایش شاهان” از او انتقاد کرده‌اند. در دوران معاصر نیز احمد شاملو از شاهنامه انتقاد کرد که عطاءالله مهاجرانی در دفاع از فردوسی و شاهنامه کتابی نوشت.

فردوسی‌پژوهی

پس از تلاش حمدالله مستوفی و شاهنامه بایسنغری در قرون ۸ و ۹ هجری، اولین تصحیح شاهنامه در کلکته (۱۸۱۱ و ۱۸۲۹ میلادی) منتشر شد. از مصححین بعدی می‌توان به ژول مول فرانسوی، وولرس و لاندوئر هلندی، ی.ا. برتلس روس، و از ایرانیان به عبدالحسین نوشین، مجتبی مینوی، محمد مختاری و جلال خالقی مطلق اشاره کرد. محققان معروفی چون ژول مول، تئودور نولدکه، سید حسن تقی‌زاده، هانری ماسه، فریتز ولف، و محمد قزوینی نیز در حوزه فردوسی‌پژوهی فعال بوده‌اند.

آرامگاه فردوسی، بنایی است که در سال ۱۳۱۳ شمسی همزمان با جشن هزاره فردوسی در طوس نزدیک مشهد افتتاح شد. این مجموعه فرهنگی شامل باغ، موزه و آرامگاه است که بر اساس شواهد باستان‌شناسی، در منطقه تاریخی توس بنا شده است. محل دقیق مدفن توسط ارباب کیخسرو شاهرخ در سال ۱۳۰۵ شمسی مشخص شد. نقشه بنا توسط “آندره گدار” و “پروفسور هرتسفلد” شبیه آرامگاه کوروش طراحی و توسط مهندس کریم طاهرزاده نظارت شد و حسین لرزاده معمار آن بود. این بنا در سال ۱۳۴۸ با طراحی هوشنگ سیحون گسترش یافت.

مطالعه بیشتر