از جمله زیباترین مناظر آبی گیلان سبز گیلان تالاب انزلی است. این تالاب محل تخم ریزی آبزیان و پناهگاه و مأمن پرندگان بومی ومهاجر است. در داخل تالاب ، جزایر زیبایی وجود دارد و دو شهر زیبای انزلی وآب کنار در ساحل آن قرار دارند.

 تالاب انزلی

تالاب انزلی: نگین سبز گیلان در آستانه بحران و امید به احیا

تالاب انزلی، نگین درخشان گیلان سبز، نه تنها یکی از زیباترین مناظر آبی ایران است، بلکه شاهرگ حیاتی برای آبزیان، پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر، و تصفیه‌خانه‌ای طبیعی برای رودخانه‌های منتهی به دریای خزر محسوب می‌شود. این اکوسیستم بی‌نظیر، با تنوع زیستی چشمگیر شامل بیش از ۱۰۰ گونه پرنده، ۵۰ گونه ماهی، و صدها گونه گیاهی و جانوری، از سال ۱۳۵۴ تحت حفاظت بین‌المللی قرار گرفته است. با این حال، سال‌ها بی‌توجهی، آلودگی، و تخریب، این میراث طبیعی ارزشمند را تا مرز نابودی کشانده است. در ادامه به بررسی ابعاد گوناگون این تالاب و چالش‌های پیش روی آن می‌پردازیم.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های تالاب انزلی

تالاب انزلی در ساحل جنوب غربی دریای مازندران، غرب دلتای سفیدرود و جنوب بندر انزلی قرار گرفته است. این تالاب از غرب به کیورچال و آب‌کنار، و از جنوب به صومعه‌سرا و بخش‌هایی از شهرستان رشت محدود می‌شود.

نگاهی به ابعاد تالاب:

• وسعت: در حال حاضر بیش از ۱۰۰ کیلومتر مربع، اما در گذشته با احتساب باتلاق‌های اطراف، حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ کیلومتر مربع وسعت داشته است.
• ابعاد تقریبی: طول متوسط در امتداد شرقی-غربی حدود ۳۰ کیلومتر و عرض متوسط در امتداد شمالی-جنوبی تقریباً ۳ کیلومتر.
• عمق: حداکثر عمق آب در بهار ۲.۵ متر در قسمت غربی (که در گذشته ۸ تا ۱۱ متر بوده است).
• بارندگی: سالانه ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی‌متر، با متوسط ۱۸۹۲ میلی‌متر در بندر انزلی.
• رودخانه‌های ورودی: ۲۷ رودخانه مهم گیلان به این تالاب سرازیر می‌شوند که از مهمترین آن‌ها می‌توان به بهمبر، ماسوله‌رودخانه، قلعه‌رودخانه، پسیخان، پیربازار و شیجان‌رود اشاره کرد.
• رودخانه‌های خروجی: تازه‌بکند، نهنگ روگا، راسته‌خاله و پیربازار روگا، و سوسر روگاه که در نهایت به یک کانال مشترک تبدیل شده و وارد دریای خزر می‌شوند.

بندر انزلی: مقصدی جذاب برای گردشگران

شهرستان بندر انزلی با آب و هوای معتدل و مرطوب، و بارندگی بالا، یکی از زیباترین شهرهای استان گیلان و جاذبه‌ای مهم برای گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر، که از نظر قدمت سابقه چندانی ندارد و در قرن ۹ هجری شمسی به عنوان یک دهکده ماهیگیری و شکار شناخته می‌شد، در محل پیوستن تالاب به دریای خزر و بر روی رسوب‌های دلتایی قرار گرفته است.

تاریخچه و جذابیت‌های شهری: شهر از سه بخش غربی (انزلی)، میانی (شبه‌جزیره میان‌پشته) و شرقی (غازیان) تشکیل شده است. نام انزلی ریشه‌های مختلفی دارد، از جمله “بمان و توقف کن” یا “لنگرگاه/دروازه”. این شهر به دلیل وجود گمرک و ارتباط تجاری دیرینه، نزد تجار ایرانی و خارجی به “دروازه اروپا” شهرت داشته است.

سواحل بی‌نظیر و فعالیت‌های گردشگری: سواحل ماسه‌ای انزلی با ویژگی عمومی بودن، همواره پذیرای انبوه مسافران است و از سایر سواحل دریای خزر که اغلب خصوصی شده‌اند، متمایز است. فعالیت‌هایی نظیر قایقرانی، ماهیگیری، شکار پرندگان روی تالاب، گردش در پارک و بلوار ساحلی، و بازدید از بازار محلی، از جمله تفریحاتی است که برای گردشگران فراهم شده است.

دیدنی‌های تاریخی و تفریحی: انزلی دارای هتل‌ها و تأسیسات اقامتی مناسب، اردوگاه جهانگردی، دهکده ساحلی و شهرک‌های توریستی است. همچنین بسیاری از خانوارها اتاق‌های اضافی خود را به مسافران اجاره می‌دهند. دیدنی‌های شهر شامل تأسیسات اسکله، گمرک، شیلات، بلوارهای ساحلی، تالاب انزلی (مهمترین جاذبه)، کاخ و باغ میان‌پشته، بازار، میدان شهر و آثار تاریخی مانند فانوس دریایی (برج ساعت) است که در سال ۱۲۳۰ هجری قمری ساخته شده است. بنای شهرداری انزلی نیز که در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی ساخته شده، اولین شهرداری ایران محسوب می‌شود و یک بنای تاریخی زیباست.

چالش‌های پیش روی تالاب انزلی

تالاب انزلی با وجود اهمیت فراوان، با چالش‌های جدی زیست‌محیطی مواجه است که حیات آن را تهدید می‌کند:

1. ورود فاضلاب و سموم کشاورزی: سالانه بیش از ۳۲ میلیون مترمکعب فاضلاب خانگی از شهرهای رشت، انزلی، صومعه‌سرا، فومن و ماسال (حوزه آبریز تالاب) وارد آن می‌شود. همچنین حدود ۲ میلیون لیتر سموم کشاورزی از مزارع اطراف به تالاب می‌ریزد که ذخایر ماهیان بومی و مهاجر را به شدت تهدید می‌کند.
2. افزایش رسوبات و کاهش عمق: ضعف عملیات آبخیزداری و تخریب حوزه آبریز تالاب، سالانه ۵۸۵ هزار تن خاک را به صورت رسوب به تالاب سرازیر می‌کند. در حال حاضر، ۱.۲ میلیارد تن گل و لای ناشی از رسوبات ۴۰ سال شست‌وشوی ۴۰۰۰ کیلومتر مربع خاک حوزه‌های آبریز در تالاب انزلی انباشته شده است. سرعت انباشته شدن رسوبات ۱۰ برابر بیشتر از چهار دهه قبل است و عمق تالاب را از ۸-۱۱ متر به ۳ متر کاهش داده است.
3. آلودگی‌های صوتی و صنعتی: عبور و مرور وسایل نقلیه و فعالیت‌های صنعتی منجر به انتشار ترکیبات خطرناک سرب، اکسید گوگرد، کربن و نیتروژن می‌شود که اکوسیستم تالاب را تخریب می‌کنند.
4. تلفات آبزیان و کاهش اکسیژن: بارندگی‌های پی‌درپی و کاهش اکسیژن در تالاب به دلیل متصاعد شدن گاز اکسید سولفید (H2S)، موجب تلفات هزاران ماهی شده است.
5. رودخانه زرجوب: این رودخانه که یکی از آلوده‌ترین رودخانه‌های کشور است، در مسیر خود پذیرای فاضلاب ۱۰ بیمارستان، ۵۲ گرمابه، ۳۸ واحد صنعتی و کارخانه‌های متعدد، و پساب‌های اراضی کشاورزی است. بیشتر این فاضلاب‌ها بدون تصفیه به رودخانه تخلیه می‌شوند و تلفات گسترده آبزیان را در پی دارند.
6. صید و شکار بی‌رویه و شهرسازی نامناسب: صید و شکار بی‌رویه برای تأمین نیازهای اقتصادی، و رشد بی‌رویه شهرها و شهرک‌های صنعتی بدون مکان‌یابی صحیح، از عوامل تهدیدکننده تالاب و منابع مهم آلودگی آب آن هستند. از ۳۸ واحد صنعتی آلاینده آب در گیلان، ۲۳ واحد در حاشیه تالاب یا در مسیر رودخانه‌های آن قرار گرفته‌اند.
7. تهدید آزولا: یک گونه مهاجم: رشد گیاه مهاجم “آزولا” که یک گونه بومی تالاب انزلی نیست و در ابتدا برای تولید کود ازته و غذای ماهیان پرورشی وارد کشور شد، به یک معضل جدی تبدیل شده است. این گیاه با ضخامت حدود ۱۰ سانتی‌متر سطح تالاب را می‌پوشاند و مانع رسیدن نور خورشید به زیر آب می‌شود، که در نتیجه فعالیت‌های شیمیایی فیتوپلانکتون‌ها متوقف شده و اکسیژن کافی به آبزیان نمی‌رسد و رشد آن اگر کنترل نشود، می‌تواند کل سطح تالاب را بپوشاند.

اقدامات و امیدها برای احیای تالاب انزلی

با وجود چالش‌های فراوان، تلاش‌هایی برای احیای این تالاب ارزشمند در حال انجام است:

1. پیشگیری از آلودگی و تصفیه فاضلاب: سازمان محیط زیست در سال‌های اخیر اقداماتی را برای جلوگیری از ریزش آلودگی کشتارگاه‌ها و صنایع به تالاب انجام داده است. همچنین، درصد بالایی از واحدهای صنعتی گیلان به سیستم‌های تصفیه فاضلاب مجهز شده‌اند که به کاهش آلودگی در بخش‌هایی از تالاب کمک کرده است.
2. اهمیت کارخانه کمپوست زباله: ساخت کارخانه کمپوست زباله با ظرفیت ۲۵۰ تن در روز برای شهر انزلی و شهرهای همجوار، گامی ضروری در جهت کاهش آلودگی‌های ناشی از زباله است. این پروژه با ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی، در انتظار تأمین اعتبارات لازم است.
3. همکاری‌های بین‌المللی: پروژه جایکا: یکی از گروه‌های تحقیقاتی کشور ژاپن با نام “جایکا” (آژانس همکاری‌های بین‌المللی کشور ژاپن) در حال پژوهش برای احیای این تالاب زیبا است، که نشان‌دهنده ارزش بین‌المللی و اهمیت جهانی تالاب انزلی است.

زیست بوم تالاب انزلی: تنوع شگفت‌انگیز حیات

پوشش گیاهی: از بید و توسکا تا آزولا: در گذشته، اراضی پیرامون تالاب میزبان انواع درختان آبدوست نظیر بید و توسکا بوده‌اند که علاوه بر زیبایی، به عنوان “پمپ آب” طبیعی عمل کرده و با جذب آب‌های اضافی، محیط را خشک و محل زندگی حشرات را از بین می‌بردند.

پرندگان مهاجر و بومی: دریای خزر یکی از مهمترین زیستگاه‌های پرندگان آبزی مهاجر است. تالاب انزلی و آبگیرهای حاشیه آن، شرایط ایده‌آلی را برای گذران زمستان برای میلیون‌ها پرنده مهاجر (نظیر غازها، اردک‌ها، قو و…) فراهم می‌کنند. تنوع پوشش گیاهی تالاب، عامل جذب این پرندگان است. منطقه مرکزی تالاب، با وجود آلودگی، به دلیل وجود گیاهان مناسب تغذیه، پناهگاه بزرگی برای غازها در زمستان و فلامینگو در فصول دیگر است. در بخش شرقی تالاب نیز جمعیت زیادی از اردک‌ها، چنگر، غازها، خروس‌کولی و کنارآبچرها دیده می‌شوند.

پستانداران تالاب: تالاب انزلی میزبان حداقل ۱۷ گونه خفاش است که نقش عمده‌ای در کنترل حشرات تالاب ایفا می‌کنند.

آبزیان و گونه‌های ماهی: تالاب انزلی به عنوان یک مخزن آب لب‌شور کم‌عمق، به دلیل ارتباط وسیع با دریای خزر، محیط مطلوبی را برای تخم‌گذاری انواع ماهیان فراهم ساخته است. ۲۰ گونه ماهی در تالاب انزلی تأیید شده‌اند که ۱۱ گونه بومی، ۸ گونه مهاجر و یک گونه نیمه‌مهاجر هستند.

• ماهیان مهاجر: ماهی سفید و سوف برای تخم‌ریزی به تالاب آمده و پس از آن به دریا بازمی‌گردند.
• ماهیان بومی: کپورماهیان و اردک‌ماهی به طور دائم در تالاب زیست می‌کنند. شرایط محیطی تالاب، آن را مساعدترین محل برای تخم‌گذاری و پرورش طبیعی بچه‌ماهی‌ها ساخته است. با این حال، رفت‌وآمد قایق‌های موتوری، آلودگی آب به روغن سنگین و مواد شیمیایی سمی، صید بی‌رویه در زمان تخم‌ریزی، و آلودگی‌های ناشی از سموم کشاورزی، امکان تولید مثل ماهیان را دشوار و محدود کرده است. مهمترین ماهیان تالاب انزلی عبارتند از اسبله و سوف.

مطالعه بیشتر