شهر اِفسوس یکی از شهرهای مهم تمدن روم باستان در آسیای صغیر می باشد. این شهر که در سواحل دریای اژه و کناره رود مندرس کوچک واقع شده امروزه به ترکی بنام اِفس خوانده می شود. آثار بجا مانده از این شهر از نظر تاریخی جایگاه ویژه و ارزشمندی دارد. در میان آثار باستانی بجا مانده در این شهر بنای یک کتابخانه به چشم می خورد. این کتابخانه که در حدود سال ۱۲۵ میلادی توسط ژولیوس آکویلا سلسوس به یادبود پدرش ساخته شده است به نام کتابخانه سلسوس معروف شده است. این کتابخانه جزء معدود بناهای اختصاص داده شده برای کتابخانه است که تاکنون تقریباً سالم باقی مانده است. این کتابخانه که جزو اولین کتابخانه های عمومی است که در آسیای صغیر براساس فرهنگ روم باستان ساخته شده مورد توجه بسیاری از پژوهشگران واقع شده است. در این نوشته سعی بر آن است تا با توجه به آثار باقی مانده از این بنا مشخصات و خصوصیات کتابخانه های دوره باستان روم از نقطه نظرهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

 دانلود تحقیق درباره کتابخانه سلسوس افسوس: شاهکار معماری و نماد دانش در روم باستان

کتابخانه باستانی سلسوس: شاهکار معماری و نماد دانش در افسوس

در دل شهر باستانی اِفسوس، نگین تمدن روم در آسیای صغیر، بنایی باشکوه خودنمایی می‌کند: کتابخانه سلسوس. این سازه که در حدود سال ۱۲۵ میلادی به یادبود ژولیوس آکویلا سلسوس، پدر ژولیوس آکویلا، ساخته شد، نه تنها یکی از معدود کتابخانه‌های باستانی است که تاکنون نسبتاً سالم باقی مانده، بلکه نمونه‌ای بی‌بدیل از کتابخانه‌های عمومی در دوران روم باستان به شمار می‌رود. این مقاله به بررسی عمیق مشخصات، معماری و جایگاه فرهنگی کتابخانه سلسوس می‌پردازد و نقش آن را در تاریخ کتابخانه‌ها و شهر اِفسوس آشکار می‌سازد.

۱. مقدمه: کتابخانه‌های عمومی در روم باستان

کتابخانه‌های عهد باستان، مشابه کتابخانه‌های امروزی، انواع مختلفی داشتند و بر اساس اهداف گوناگونی تاسیس شده بودند. بسیاری از آن‌ها وابسته به مراکز آموزشی یا دینی بودند، اما در میان کتابخانه‌های روم باستان، نمونه‌هایی به چشم می‌خوردند که به هیچ سازمان دولتی، آموزشی یا دینی وابسته نبودند و برای استفاده عموم مردم طراحی شده بودند؛ از این رو می‌توان آن‌ها را کتابخانه‌های عمومی نامید.

اولین نمونه واقعی از کتابخانه‌های عمومی در زمان امپراطور آگوستوس (۲۷ قبل از میلاد – ۱۴ میلادی) و با تلاش‌های آسینیوس پولیو احداث شد. این تفکر به سرعت در ایالت‌های مختلف امپراتوری روم رواج یافت. از مهم‌ترین این کتابخانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کتابخانه‌های یونان: مانند کتابخانه‌های عمومی شهر فیلیپی و پاتراس.
• کتابخانه‌های ایالت‌های آسیایی روم: همچون اِفسوس، آفرودیت، کرمنا و ساگالاسوس.
• کتابخانه‌های ایالت‌های آفریقایی روم: مانند تیمگاد و کارتاگو.

احداث این کتابخانه‌ها در قرون اول تا سوم میلادی رونق فراوانی داشت و اغلب در نزدیکی مراکز شهر، به ویژه بازارهای تجاری، ساخته می‌شدند تا دسترسی مردم به آن‌ها آسان باشد. کتابخانه شهر اِفسوس یکی از بهترین نمونه‌ها در این زمینه است که با هدف یک کتابخانه مستقل عمومی بنا نهاده شد.

۲. شهر باستانی اِفسوس: بستری برای یک شاهکار فرهنگی

اِفسوس، یکی از بنادر و شهرهای باستانی مهم در سواحل غربی ترکیه امروزی (در محدوده شهرستان سلجوق و ازمیر)، پیشینه‌ای به قدمت ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد دارد. این شهر که در دوران هیتیتی‌ها “آپاسالار” نامیده می‌شد، از ۱۵۰۰ قبل از میلاد میزبان مهاجران یونانی بود. اوج رونق اِفسوس در عصر هلنی و دوران امپراطوری روم باستان بود، به‌طوری که در زمان امپراطور آگوستوس به پایتخت ایالت‌های آسیایی روم تبدیل شد. در قرون اول و دوم میلادی، این شهر با جمعیتی حدود ۲۰۰ هزار نفر، تماماً با سنگ‌های مرمر تراشیده شده ساخته شده بود.

اِفسوس در قرن ششم قبل از میلاد، همراه با میلتوس، از مراکز مهم فرهنگ و هنر سرزمین لیدی محسوب می‌شد و محل پرورش دانشمندان، شاعران و حکیمان بزرگی بود. این شهر به دلیل فعالیت‌های بندری، به یکی از مراکز مهم تجاری، سیاسی و اقتصادی زمان خود بدل شد و معبد آرتمیس، یکی از عجایب هفت‌گانه دنیا، در آن بنا شد. امروزه، اِفسوس با آثار مهمی نظیر معبد آرتمیس، دروازه هراکلیوس، خانه‌های ویلایی مرمری، حمام‌ها و توالت‌های عمومی، معبد هادریانوس، آرامگاه خواهر کلئوپاترا و البته کتابخانه عمومی سلسوس، سالانه پذیرای میلیون‌ها گردشگر خارجی است.

۳. بنای کتابخانه سلسوس: جزئیات معماری و تاریخچه

کتابخانه سلسوس، که یکی از بهترین بناهای باقیمانده از دوران روم در ایالت‌های وابسته به امپراتوری است، از نظر معماری یکی از زیباترین سازه‌های اِفسوس محسوب می‌شود. این بنا در دروازه جنوبی هلنیسکی بازار شهر قرار گرفته و از طریق “دروازه امپراطور آگوستوس” به بازار اصلی شهر متصل است، موقعیتی که نشان‌دهنده اهمیت دسترسی و جایگاه آن به عنوان یک مرکز فرهنگی و اجتماعی بود.

۳.۱. تاریخچه ساخت و مرمت

• زمان ساخت: کتیبه‌های موجود نشان می‌دهند که تیبریوس ژولیوس سلسوس پولمائونوس، یکی از ثروتمندان شهر، هزینه ساخت و تزئینات و تهیه کتاب برای این کتابخانه را به مبلغ ۲۵ هزار سکه طلا پرداخت کرده است. کتابخانه در حدود سال ۱۰۰ تا ۱۲۵ میلادی (احتمالاً کمی بعد از ۱۱۴ میلادی) به یادبود پدرش، ژولیوس سلسوس، ساخته شده است.
• پژوهش‌ها و مرمت‌ها: اولین پژوهش‌های باستان‌شناسی در ۱۹۰۳-۱۹۰۵ توسط هبردی و بندروف انجام شد. بین سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۸ نیز انستیتو باستان‌شناسی اتریش عملیات تعمیر و نگهداری گسترده‌ای را روی بنا انجام داد که ۶۵% از آن سالم مانده بود.

۳.۲. معماری نمای خارجی: شکوه مرمرین

نمای خارجی کتابخانه سلسوس به سمت شرق است، که با معماری کتابخانه‌های عصر باستان هماهنگ است تا از نور صبحگاهی بهره‌مند شود. این نما با عرض ۲۱ متر و ارتفاع ۱۶ متر، تماماً با سنگ مرمر سفید ساخته شده است.

• ورودی: بنا از طریق یک راه‌پله با ۹ پله به یک تراس متصل می‌شود. در مقابل نما، به جای دالان ستون‌دار معمول، هشت ستون مربع شکل ایستا وجود دارد. سه درب ورودی در فضای بین ستون‌ها، راه ورود به سالن اصلی هستند که درب میانی بلندتر و در مرکز ساختمان قرار دارد.
• مجسمه‌ها و تزئینات: در رف‌های پشت ستون‌ها، چهار تورفتگی وجود دارد که مجسمه‌های مرمری رب‌النوع‌های یونان باستان شامل دانش (Episteme)، بصیرت (Ennoia)، پاکدامنی (Arete) و خرد (Sofia) در آن‌ها قرار گرفته‌اند. این مجسمه‌ها نمادی از ارزش‌های دانش و فضیلت بودند که در کتابخانه ترویج می‌شد. تزئینات معماری کتابخانه تلفیقی از طرح‌های آسیای صغیر و روم در ابتدای قرن دوم میلادی است.

۳.۳. معماری داخلی: فضای ذخیره‌سازی و مطالعه

• سالن اصلی: ابعادی به عمق ۱۱ متر و عرض ۱۶.۵ متر دارد. در مقابل دیواره غربی، یک شبستان به پهنای ۴.۵ متر و عمق ۱۹.۲ متر وجود دارد که احتمالاً محل قرارگیری مجسمه بزرگ ژولیوس سلسوس (یا آتنا) بوده است.
• رف‌ها و ذخیره‌سازی کتاب: سه دیواره داخلی کتابخانه (به جز نمای اصلی) تا ارتفاع چهار متر از تخته‌سنگ و سپس با آجر ساخته شده‌اند. در هر سه دیواره، رف‌هایی مستطیل‌شکل برای نگهداری منابع کتابخانه در نظر گرفته شده بود. این رف‌ها دارای عمق ۰.۵ متر، بلندی ۲.۸ متر و عرض ۱ متر بودند و درون آن‌ها با سنگ مرمر تزئین شده بود.
  • برآورد می‌شود در قفسه‌های طبقه همکف کتابخانه سلسوس ۳۰۰۰ رول و در بالکن‌های طبقات بالاتر نیز مجموعاً ۸۵۰۰ رول دیگر جای می‌گرفته است.
• بالکن‌ها: سالن اصلی کتابخانه سلسوس با بالکن‌های باریکی که از درون ساخته شده بودند، سه طبقه را تشکیل می‌داد. این بالکن‌ها بر روی ستون‌های کوچکی استوار بودند و راه دسترسی به آن‌ها احتمالاً پلکان‌های چوبی بوده است.
• سکوهای مطالعه: در طبقه همکف، دورتادور دیواره‌ها و در قسمت پایین رف‌ها، سکوهایی از سنگ مرمر سفید ساخته شده بود که احتمالاً برای ایجاد فاصله بین کتاب‌ها و مطالعه‌کنندگان یا برای زیبایی بنا استفاده می‌شدند.
• دیواره‌های دو جداره و محافظت از کتاب‌ها: بین دیواره‌های درونی و بیرونی کتابخانه، یک راهروی باریک وجود داشت که هدف آن جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت و همچنین محافظت از پاپیروس‌ها و پارشمن‌ها در برابر آتش‌سوزی‌های احتمالی بود. ساخت نمای اصلی به سمت شرق و قرار گرفتن بنا در نقطه مرتفع نیز به محافظت از دست‌نوشته‌ها و جلوگیری از سیلاب‌ها کمک می‌کرد.

۴. مزار سلسوس: آرامگاهی در دل دانش

نقطه‌ای منحصربه‌فرد در کتابخانه سلسوس، وجود آرامگاهی در داخل آن است. در دهلیز قسمت شمالی، از طریق یک راه‌پله به دهلیز شمال غربی و سپس به اتاقی گنبدی شکل می‌رسیم که مزار ژولیوس سلسوس (کسی که کتابخانه به یادبود او ساخته شده) در آن قرار دارد. سنگ قبری از جنس مرمر با نقوش رب‌النوع‌های پیروزی و تابوتی فلزی حاوی اسکلت سلسوس در این مکان یافت شده است. وجود مزار در داخل کتابخانه، اگرچه نادر، اما بی‌سابقه نیست و در برخی کتابخانه‌های روم باستان نیز مشاهده شده است.

۵. نتیجه‌گیری: میراث ماندگار سلسوس

کتابخانه سلسوس با تزئینات بی‌نظیر نمای ورودی خود، جایگاهی خاص در میان بناهای قرون اولیه میلادی در آناتولی و به خصوص کتابخانه‌های باستانی دارد. این بنا، مجموعه‌ای از عناصر معماری مرسوم آن دوره را به نمایش می‌گذارد و به دلیل بقای بخش عظیمی از ساختارش (به جز سقف)، از نظر بررسی معماری کتابخانه‌ها اهمیت فراوانی دارد.

نزدیکی کتابخانه به مرکز شهر، بازار اصلی، تئاتر و سالن اجتماعات، نشان‌دهنده اهمیت کتابخانه‌های عمومی در دوران باستان و فلسفه وجودی آن‌ها برای دسترسی‌پذیری بیشتر مردم به دانش است. وصیت بنیان‌گذار برای ماندگاری نامش با احداث یک کتابخانه عمومی، در تاریخ تحقق یافته و کتابخانه سلسوس امروزه نمادی از دانش، فرهنگ و معماری روم باستان است.

مطالعه بیشتر