سالیان درازی است که مهاجران خارجی، بویژه مهاجران افغانی، در جای جای کشورمان سکونت دارند. هیچ استانی نیست که ساکنان آن با این مهاجران برخورد نداشته باشند و میان آنها مراوداتی صورت نگیرد، این روابط در بعضی جنبه ها آن چنان عمیق بوده که حتی در صورت بازگشت مهاجران به کشورشان، باز هم تا سالیان دراز اثراتی که از خود بجای گذاشته اند از بین نخواهد رفت. از جمله ارتباطات عمیق ایجاد شده، می توان به ازدواج تعدادی از ایرانیان ( بویژه زنان ایرانی) با مهاجران اشاره نمود. بنابراین مسئله مهاجران خارجی مانند مسائل مهم دیگری که کشورمان با آن مواجه است از اهمیت خاصی برخوردار است که بایستی به این موضوع ومسائل آنان نیز، موشکافانه و دقیق پرداخته شود.

مهاجران خارجی در ایران: بررسی ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی (با تأکید بر مهاجران افغان)

مهاجران خارجی در ایران: بررسی ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی (با تأکید بر مهاجران افغان)

این مقاله به بررسی جامع و تحلیلی ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی مهاجران خارجی در ایران، با تأکید ویژه بر مهاجران افغان می‌پردازد. با توجه به سال‌ها حضور گسترده مهاجران افغان در جای جای ایران و تعاملات عمیق آن‌ها با جامعه میزبان، شناخت دقیق این گروه از اهمیت بالایی برخوردار است. این پژوهش بر اساس اطلاعات طرح شناسایی سال ۱۳۸۰ اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور تهیه شده است.

۱. چکیده مقاله:

سال‌هاست که مهاجران خارجی، به‌ویژه مهاجران افغان، در ایران سکونت دارند و روابط عمیقی با جامعه ایرانی برقرار کرده‌اند، تا حدی که ازدواج بین اتباع دو کشور نیز صورت گرفته است. این مقاله با هدف بررسی ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی این مهاجران، به‌خصوص افغان‌ها، و دستیابی به درکی عمیق از تأثیر حضور آن‌ها در ایران تهیه شده است. داده‌ها از طرح شناسایی سال ۱۳۸۰ وزارت کشور استخراج شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد مهاجران خارجی در ایران را افغان‌ها تشکیل می‌دهند. بیشتر آن‌ها مردان هستند که منجر به نسبت جنسی بالا و بعد خانوار پایین می‌شود. تهران بیشترین تعداد مهاجران را در خود جای داده است. سطح سواد و تخصص آن‌ها پایین بوده و بیشتر در مشاغل خدماتی (مانند کارگری ساختمانی) مشغول به کارند. عمده آن‌ها به صورت غیرقانونی وارد ایران شده‌اند و حدود نیمی از آن‌ها تمایلی به بازگشت به کشورشان ندارند. این مقاله در نهایت پیشنهاداتی برای برنامه‌ریزی و برخورد منطقی با این موضوع ارائه می‌کند.

تحلیل و خلاصه‌سازی جامع مقاله:

این مقاله یک تحلیل دقیق و مبتنی بر داده‌های سال ۱۳۸۰ اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور، از وضعیت مهاجران خارجی در ایران، با تمرکز خاص بر افغان‌ها، ارائه می‌دهد.

مقدمه و ضرورت موضوع

نویسنده با اشاره به سال‌ها حضور مهاجران افغان در ایران و روابط گسترده آن‌ها با جامعه میزبان، اهمیت پرداختن موشکافانه به این پدیده را گوشزد می‌کند. مهاجرت افغان‌ها، که از سال ۱۳۵۲ و با کودتاهای پی در پی در افغانستان آغاز شد، به‌ویژه پس از کودتای ۱۳۵۷، ایران را به یکی از اصلی‌ترین مقاصد آن‌ها تبدیل کرد. در ابتدا تصور می‌شد که اقامت آن‌ها کوتاه باشد، اما ناآرامی‌های سیاسی و رکود اقتصادی در افغانستان، اقامت آن‌ها را طولانی‌مدت کرد و منجر به گستردگی مراودات بین دو جمعیت شد. علیرغم جمعیت عظیم مهاجران (در برخی سال‌ها بیش از ۲.۸ میلیون نفر)، سرشماری‌های ملی ایران به طور کامل آن‌ها را پوشش نداده و اطلاعات دقیق جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی آن‌ها منتشر نشده است، که این مقاله تلاش می‌کند این خلأ را پر کند.

ضرورت و اهمیت این موضوع به دلایل زیر برجسته می‌شود:

1. وظیفه اسلامی و تداوم پذیرش: ایران به دلیل وظیفه اسلامی خود، پذیرای مهاجران بوده و این همکاری ادامه خواهد داشت.
2. مرز طولانی مشترک: وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان، اهمیت توجه به تحولات مرزی را دوچندان می‌کند.
3. تنظیم روابط صحیح: نیاز به تحقیقات علمی برای روشن شدن واقعیات و جایگزینی پیش‌داوری‌ها در روابط مهاجران و بومیان.

نگاهی گذرا به اوضاع افغانستان

• جغرافیای طبیعی: افغانستان کشوری کوهستانی، محصور در خشکی، با مساحتی حدود ۶۴۹,۰۰۰ کیلومتر مربع و مرزهای طولانی با کشورهای همسایه (تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، پاکستان، چین و ایران).
• ساختار اجتماعی و قبیله‌ای: افغانستان موزه‌ای از نژادها و اقوام گوناگون (پشتون‌ها، تاجیک‌ها، هزاره‌ها، ازبک‌ها، ترکمن‌ها، بلوچ‌ها و غیره) با زبان‌ها و مذاهب مختلف (شیعه و سنی).
• اوضاع اقتصادی: کشوری خودکفا از نظر منابع غذایی اما فقیر، که ۸۰ درصد شاغلین آن در کشاورزی فعالند. گندم محصول اصلی است و محصولاتی مانند انگور و پنبه جنبه صادراتی دارند. کشت خشخاش نیز در مناطقی مانند جلال‌آباد و هیرمند رایج است. دامداری، به‌ویژه گوسفندداری (نژاد قره‌گل)، نیز نقش مهمی دارد.
• تحولات تاریخی: تاریخ جدید افغانستان از قرن بیستم با به قدرت رسیدن امیر حبیب‌الله آغاز می‌شود. کودتاها و درگیری‌های داخلی، به‌ویژه حمله شوروی در سال ۱۹۷۹، به بی‌ثباتی و موج‌های مهاجرت دامن زد. با روی کار آمدن دولت موقت حامد کرزی در سال ۱۳۸۱ (۲۰۰۲)، امنیت نسبی بازگشته است.

علل گرایش مهاجرین افغان به پاکستان و ایران:

1. مرزهای طولانی: مرزهای مشترک گسترده با ایران و پاکستان.
2. اشتراکات مذهبی و دینی: شباهت‌های مذهبی بین مردم دو کشور.
3. مخالفت با کمونیسم: حمایت هر دو کشور از مجاهدین افغان.
4. نزدیکی فرهنگی و زبانی: به‌ویژه فارسی‌زبان بودن بسیاری از مهاجران به ایران.
5. نزدیکی به موطن: امکان بازگشت سریع به وطن در صورت مساعد شدن شرایط.

بیشتر مهاجران افغان در ایران از مناطق فارسی‌زبان هستند و عمدتاً در نوار مرزی و استان‌های شرقی و مرکزی (خراسان، سیستان و بلوچستان، تهران، قم و اصفهان) ساکن شده‌اند. مهاجران سنی مذهب بیشتر در استان‌های سنی‌نشین و شیعیان در مناطق شیعه‌نشین مستقر شده‌اند. بازگشت آن‌ها به وطن بیشتر تحت تأثیر شرایط کشور مبدأ است تا جاذبه کشور مقصد.

یافته‌های تحقیق (بر اساس داده‌های سال ۱۳۸۰):

• تعداد مهاجران: از ۲,۵۶۷,۷۰۹ نفر مهاجر خارجی شناسایی‌شده در سال ۱۳۸۰، حدود ۲.۳ میلیون نفر (بیش از ۹۰ درصد) افغان بوده‌اند.
• توزیع جنسی: 61 درصد مهاجران مرد و ۳۹ درصد زن بوده‌اند، که نشان‌دهنده نسبت جنسی بالای ۱۵۷ است و علت آن تمایل بیشتر مردان به مهاجرت است.
• توزیع استانی: تهران با حدود یک‌سوم کل مهاجران خارجی (۸۱۱,۶۹۵ نفر) بیشترین تعداد را داشته است. پس از آن سیستان و بلوچستان، خراسان و اصفهان قرار دارند. اردبیل، زنجان و چهارمحال و بختیاری کمترین تعداد مهاجر را داشته‌اند.
• نسبت به کل جمعیت ایران: نسبت مهاجران خارجی به جمعیت ایران در سال ۱۳۸۰ به ۳.۵ درصد رسیده است.
• توزیع سنی: جمعیت مهاجران، جمعیتی جوان محسوب می‌شود؛ ۴۱.۵ درصد آن‌ها در گروه سنی ۰-۱۴ سال قرار داشته‌اند. بسیاری از افراد زیر ۲۰ سال در ایران متولد شده‌اند و با فرهنگ وطن پدری خود ناآشنا هستند، که بازگشت آن‌ها را دشوار می‌کند.
• بعد خانوار: متوسط بعد خانوار مهاجران ۲.۸ نفر بوده که به دلیل تک‌نفره بودن بیشتر خانوارها (۵۴ درصد) و مرد بودن غالب مهاجران، پایین است.
• محل تولد: حدود ۷۱ درصد مهاجران در افغانستان متولد شده‌اند. ۲۴ درصد در ایران متولد شده‌اند (که نشان‌دهنده قدمت حضور آن‌ها در ایران، به‌ویژه در استان‌هایی مانند خراسان، است). تنها ۴ درصد متولد عراق و ۱ درصد از سایر کشورها بوده‌اند. در استان‌های غربی ایران، مهاجران عراقی (با بیش از ۴۰ درصد) سهم بیشتری دارند.

ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی:

• وضعیت اشتغال: حدود ۷۷ درصد مهاجران در بخش خدمات مشغول به کارند (کارگران ساختمانی، کوره‌های آجرپزی، چاه‌کنی و…). ۱۱.۶۰ درصد در بخش کشاورزی و ۱۱.۵۶ درصد در بخش صنعت و ساختمان فعالیت می‌کنند. مشاغل آن‌ها اغلب غیرتخصصی، با دستمزد کم و زحمت زیاد است.
• وضعیت مسکن: 93 درصد مهاجران خارجی مسکن اجاره‌ای دارند، زیرا طبق قانون نمی‌توانند مالکیت رسمی داشته باشند. در استان‌هایی مانند لرستان، اردبیل و کردستان، “مسکن شخصی در مالکیت غیر” سهم بیشتری دارد که شاید ناشی از حضور مهاجران عراقی و اعتماد بیشتر آن‌ها باشد.
• میزان تحصیلات: 51.۳۳ درصد مهاجران بی‌سواد و ۱۸.۶۸ درصد فقط سواد خواندن و نوشتن داشته‌اند (حدود ۷۰ درصد فاقد تحصیلات رسمی). ۱۶.۳۸ درصد پایان ابتدایی، ۷.۵۳ درصد سیکل، ۴.۴۰ درصد دیپلم و ۱.۲۵ درصد تحصیلات عالیه داشته‌اند. با این حال، استفاده از امکانات تحصیلی ایران تأثیر مثبتی بر ارتقاء سطح سواد فرزندان آن‌ها داشته است.
• نوع مذهب: 52.۴۹ درصد مهاجران سنی‌مذهب و ۴۷.۳۸ درصد شیعه‌مذهب بوده‌اند. مهاجران سنی‌مذهب بیشتر در استان‌های مرزی با جمعیت غالب سنی‌مذهب (مانند آذربایجان غربی، کردستان، سیستان و بلوچستان) و شیعیان در استان‌های شیعه‌نشین (مانند ایلام، قم، لرستان) اقامت گزیده‌اند. درصد بسیار کمی نیز مسیحی بوده‌اند.
• قومیت: تاجیک‌ها (۲۰.۲۲ درصد) و هزاره‌ها (۱۸.۶۶ درصد) بیشترین سهم را در میان مهاجران افغان داشته‌اند. پشتون‌ها ۶.۶۳ درصد و سایر اقوام حدود ۵۰ درصد را تشکیل می‌دهند.
• نحوه ورود: 93.۱۲ درصد مهاجران به صورت غیرقانونی و بدون مجوز وارد ایران شده‌اند، که مشکلات عدیده‌ای را برای کشور ایجاد کرده است. تنها ۰.۷۴ درصد مجوز رسمی داشته‌اند.
• تمایل به ماندگاری یا بازگشت: 47.۸ درصد از مهاجران تمایلی به بازگشت به کشورشان ندارند (به دلایلی چون خوگرفتن با محیط، ادامه تحصیل، ازدواج با ایرانیان، و عدم امکانات در افغانستان). ۲۹.۳۶ درصد تمایل به بازگشت و ۱۳.۴۸ درصد تمایل به بازگشت به کشور ثالث یا مبدأ را داشته‌اند. ۹.۳۷ درصد نیز تمایل به رفتن به کشوری ثالث را ابراز کرده‌اند. استان‌هایی با سابقه مهاجرت طولانی‌تر، تمایل کمتری به بازگشت نشان داده‌اند.

آخرین اطلاع از وضعیت مهاجران افغانی در ایران (سال ۱۳۸۱):

بر اساس اظهارات مدیرکل امور اتباع بیگانه و مهاجرین خارجی در سال ۱۳۸۱:

• ۳۴۰ هزار مهاجر افغان به کشورشان بازگشته‌اند و پیش‌بینی می‌شد تا پایان سال ۱۳۸۲ این رقم به ۴۰۰ هزار نفر برسد.
• در حال حاضر حدود ۲ میلیون مهاجر افغان قانونی (دارای کارت) و حدود ۱۰ درصد غیرقانونی (که در طرح شناسایی شرکت نکرده‌اند) در ایران حضور دارند.
• بسیاری از مهاجران افغان (حدود ۷۰۰ هزار نفر) در ایران متولد شده‌اند و دیگر شرایط کنوانسیون ژنو را ندارند.
• حدود ۷۰۰ هزار نیروی کار افغان در ایران و ۲۰۰۰ نفر با تحصیلات لیسانس و بالاتر وجود دارد.
• از فروردین ۱۳۸۱، روزانه ۲۵۰۰ تا ۷۰۰۰ نفر داوطلب بازگشت بوده‌اند و هدف بازگشت ۱ میلیون نفر تا پایان سال ۱۳۸۲ بوده است.
• اعلام شد که تا پایان سال ۱۳۸۳ پرونده مهاجران افغان در ایران بسته خواهد شد و از سال آتی به افغان‌ها اجازه کار داده نخواهد شد و مهاجران غیرقانونی اخراج خواهند شد.

نتیجه‌گیری:

مقاله نتیجه می‌گیرد که مهاجران خارجی (عمدتاً افغان) با ویژگی‌های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت در ایران اقامت دارند. ورود غیرقانونی و عدم تخصص آن‌ها باعث شده که آن‌ها در مشاغل ساده و با دستمزد پایین مشغول به کار شوند، که این امر منجر به اشغال بسیاری از فرصت‌های شغلی شده است. با این حال، خروج آن‌ها می‌تواند خلأیی در این نوع مشاغل ایجاد کند. انتخاب ایران و پاکستان توسط مهاجران بر اساس اشتراکات مذهبی بوده است. تمایل حدود نیمی از آن‌ها به عدم بازگشت، می‌تواند در روند طرح بازگشت اختلال ایجاد کند. در مجموع، مقاله بیان می‌کند که این مهاجران به دلیل سطح سواد پایین، عدم تخصص و ورود غیرقانونی، برای کشور مقصد (ایران) مفید نیستند و ایران آن‌ها را به دلایل بشردوستانه و مذهبی پذیرفته است. امید است که با ادامه طرح بازگشت، آن‌ها به کشورشان بازگردند.

توصیه‌ها و پیشنهادات:

1. تدوین سیاست‌های بلندمدت: با توجه به تمایل تعداد زیادی از مهاجران به ماندگاری و تشکیل اقلیت در ایران، لازم است دولت سیاست‌ها و تدابیر لازم را اتخاذ کند.
2. تحقیقات جامع‌تر: نیاز به تحقیقات گسترده‌تر در مورد تأثیر حضور مهاجران بر ابعاد مختلف فرهنگی، ازدواج، اشتغال، آموزش، بهداشت، ناهنجاری‌ها، جرائم و مسکن.
3. اجرای قاطعانه قوانین و یکپارچگی مدیریت: با توجه به افزایش ترددها و اقامت‌های غیرقانونی و تعدد مراکز تصمیم‌گیری، پیشنهاد می‌شود یک گروه کارشناس مجرب تحت نظر یک مسئول تام‌الاختیار در وزارت کشور تشکیل شده و سیاست‌ها با قاطعیت اجرا شوند.
4. برنامه‌ریزی برای پر کردن خلأ شغلی: توجه به این نکته که بازگشت مهاجران شاغل در مشاغل طاقت‌فرسا می‌تواند خلأ زیادی در بازار کار ایران ایجاد کند و لازم است تدابیر لازم برای تأمین نیروی انسانی جایگزین اندیشیده شود.

این مقاله با آرزوی بازگشت امن همه آوارگان و بی‌خانمان‌ها به سرزمین پدری خود به پایان می‌رسد.

مطالعه بیشتر